دولت موقت ایران
دولت موقت ایران نخستین دولت در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ است که از ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش تا ۱۴ آبان ۱۳۵۸ش بر سر کار بود. مهدی بازرگان از رهبران نهضت آزادی به پیشنهاد شورای انقلاب اسلامی و تأیید امام خمینی، نخست‌وزیر دولت موقت گردید. دلیل انتخاب بازرگان، سوابق سیاسی و مذهبی و مورد اعتماد بودنش در میان گروه‌های مختلف بیان شده است. وظیفه دولت موقت فراهم کردن همه‌پرسی برای تغییر نظام سیاسی، مقدمات تصویب قانون اساسی و انتخابات مجلس شورای ملت بود.
دولت موقت سیاست گام به گام و دوری از تنش را دنبال و از اقدامات انقلابی پرهیز می‌کرد. سیاست خارجی دولت بر اساس اصل عدم تعهد(اصل بی‌طرفی و قطع وابستگی) و حفظ مناسبات با سایر کشورها از جمله آمریکا بود. برداشتن پایگاه‌های آمریکا و سایر کشورها از ایران، عضویت در جنبش عدم تعهد، به‌رسمیت شناختن جنبش آزادی‌بخش فلسطین، قطع رابطه با اسرائیل و حکومت تبعیض‌نژادی (آپارتاید) آفریقای جنوبی از جمله مهمترین اقدامات دولت موقت در عرصه سیاست خارجی دانسته شده است.
دولت موقت با مشکلات متعددی چون شکل‌گیری برخی نهادهای انقلابی و مشخص نبودن محدوه وظایف آنها، اختلاف‌نظر با رهبر انقلاب، شورای انقلاب اسلامی و نهادهای موازی قدرت در مسائل مختلف سیاسی و مدیریتی، فعالیت‌های گروه‌های سیاسی مخالف نظام اسلامی و درخواست خودمختاری برخی از اقلیت‌های کشور مواجه بود.
برخی کارنامه دولت را با توجه به اوضاع خاص پس از انقلاب، قابل‌قبول دانسته و عده‌ای دیگر با اشاره به دلائلی از جمله عدم توجه به فضای انقلابی حاکم بر جامعه، ناهماهنگی با مبانی دینی و انقلابی، انتخاب اکثریت کابینه دولت از نیروهای هم‌حزبی، عملکرد دولت موقت را مورد انتقاد قرار داده‌اند.
بازرگان و اعضای کابینه پس از اشغال سفارت آمریکا استعفا کردند و دولت موقت پس از ۹ ماه فعالیت به کار خود پایان داد؛ البته بازرگان دلیل استعفای خود را اشغال سفارت آمریکا ندانسته است.
جایگاه و وظایف
دولت موقت اولین دولت ایران پس از سرنگونی حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی بود. مدت‌زمان آن حدود ۹ ماه بود که با نخست‌وزیری مهدی بازرگان شروع و همزمان با اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام و استعفای بازرگان و دولت او به پایان رسید.
مهدی بازرگان به پیشنهاد شورای انقلاب اسلامی و پذیرش آن توسط امام خمینی در ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش، مأمور تشکیل دولت موقت شد. البته آیت الله طالقانی با وجود تأیید اخلاقی بازرگان، با نخست وزیری وی مخالف بوده و حتی او را به نپذیرفتن دولت، توصیه کرد؛ زیرا او را مردی قاطع و مدیری توانمند برای پیشبرد انقلاب نمی‌دانست. البته بازرگان، دلیل مخالفت آیت‌الله طالقانی را عدم وفای شورای انقلاب عنوان کرده است.
دولت موقت مسئولیت اجرایی کشور را تا فراهم شدن شرایط برای انتقال قدرت در فضای اولیه انقلابی برعهده داشت. وظیفه دولت انتقالی با توجه به متن حکم امام خمینی، مدیریت و اداره امور کشور، انتقال از نظام شاهنشاهی به نظام جمهوری اسلامی، برگزاری همه‌پرسی برای تغییر نظام سیاسی، انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی برای تصویب قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملت و در نهایت واگذاری قدرت به رئیس جمهور آینده بود.
این دولت از نظر قدرت سیاسی پس از رهبری و شورای انقلاب قرار داشت. سیاست‌های دولت موقت بر پایه اصلاحات و اقدامات گام به گام و بلندمدت بود و در برخی موارد با نظر رهبر انقلاب و شورای انقلاب مغایرت داشت.
استقرار و شکل‌گیری دولت موقت
مهندس بازرگان در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش و فرار شاپور بختیار آخرین نخست‌وزیر حکومت پهلوی از ایران، در کاخ نخست‌وزیری مستقر شد و اعضای کابینه خود را معرفی کرد.
گفته شده است که وی با ملاک قرار دادن سابقه مبارزاتی، تخصص و حسن شهرت افراد که عمدتا از نیروهای لیبرال و چپ مذهبی و با سابقه تحصیلات عالی در غرب بودند، اعضای کابینه خود را مشخص کرد.
بازرگان که از رهبران حزب نهضت آزادی بود بدون توجه به تأکید رهبر انقلاب مبنی بر عدم در نظر گرفتن روابط حزبی و وابستگی به گروهی خاص، بیشتر اعضای کابینه را از میان اعضای نهضت آزادی و ملی‌گرایان برگزید؛ به‌گونه‌ای‌که پنجاه درصد کابینه از نهضت آزادی و سی و سه درصد از جبهه ملی بودند و حتی در میان آنها افرادی بودند که مخالف تشکیل حکومت اسلامی و حاکمیت روحانیت بودند. این موضوع نیروهای مذهبی و مردم انقلابی را دچار تردید و اضطراب کرد.
علت انتخاب بازرگان
- همچنین ببینید: مهدی بازرگان
برخی علل انتخاب بازرگان به نخست‌وزیری را شخصیت او به‌عنوان فردی مبارز و روشنفکر نزد اقشار مختلف مردم، سوابق مذهبی و سیاسی و شهرتش در میان روشنفکران، پیروی از رهبری سیاسی امام خمینی و ارتباطش با شاپور بختیار و انتقال قدرت آسان و همچنین مورد اعتماد بودن وی در میان ملی‌گرایان و علما دانسته‌اند.
دلایل دیگری چون عدم شناخت نیروهای جوان انقلابی برای اداره کشور و تمایل نداشتن رهبر انقلاب به قرار گرفتن روحانیون در پست‌های دولتی، و همچنین لزوم توافق بین گروه‌ها و گرایش‌های گوناگون با انتخاب شخص مورد قبول همه گروه‌ها، در نامزدی بازرگان برای تشکیل دولت موقت تأثیرگذار بودند؛ زیرا او و یارانش تنها چهره‌هایی از ملی‌گرایان و لیبرال‌ها بودند که جنبه مذهبی داشتند و می‌توانستند به تداوم ارتباط و همکاری همه احزاب و گروه‌های مختلف انقلاب کمک کنند.
اقدامات دولت
دولت موقت برگزاری همه‌پرسی برای نظام جایگزین سلطنت را در دستور کار قرار داد و جمهوری دموکراتیک اسلامی را پیشنهاد نمود. امام خمینی با این پیشنهاد مخالفت کرد و نظام جمهوری اسلامی را برای همه‌پرسی معین نمود. همه‌پرسی توسط دولت در ۱۰ و ۱۱ فروردین ۱۳۵۸ش صورت گرفت. دولت موقت انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی را در ۲۹ تیر ۱۳۵۸ش برگزار کرد.
برخی دیگر از اقدامات مهم اجتماعی دولت موقت عبارتند از:
- محدود سازی و اصلاح دولت
- برقراری تولید و صادرات نفت.
- راه‌اندازی بسیاری از کارخانه‌ها و صنایع تعطیل شده.
- افزایش صادرات غیرنفتی و اعطای وام شرافتی به جوانان بیکار.
- بازنشستگی امرای ارتش، ژاندارمری و شهربانی و انحلال ساواک.
- ایجاد سازمان بازرسی کشور.
- ملی کردن صنایع بزرگ وابسته، بانک‌ها و زمین‌های موات شهری.
- معاف کردن خانواده‌های کم درآمد از مالیات و عوارض نوسازی.
- لغو نظام وظیفه زنان و کاهش مدت سربازی.
- تأسیس صندوق ملی ترمیم خسارات دوران انقلاب و اختصاص یک روز از درآمد نفت برای توسعه هر یک از استان‌ها.
سیاست خارجی
سیاست خارجی دولت موقت به‌عنوان دوران حاکمیتِ گفتمانِ مصلحت‌محور یا واقع‌گرا یکی از مهمترین و چالش برانگیزترین مقاطع در تاریخ معاصر ایران دانسته شده است. مهندس بازرگان سیاست خارجی دولت را بر پایه اصل عدم تعهد، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و حفظ مناسبات دوستانه با سایر کشورها از جمله آمریکا و براساس احترام و منافع دوجانبه و نفی هرگونه سلطه و وابستگی معرفی کرد.
دولت موقت با دیگر ارکان نظام اسلامی در بخشی از سیاست خارجی از جمله صدور انقلاب اسلامی و شعار نه شرقی، نه غربی و مبارزه با دو قدرت بزرگ جهانی اختلاف‌نظر داشت و سیاست گام‌به‌گام و دوری از تنش را دنبال می‌کرد.
لغو قرارداد کاپیتولاسیون، برچیدن پایگاه‌های آمریکا و سایر کشورها از ایران، عضویت در جنبش عدم تعهد، به‌رسمیت شناختن سازمان آزادی‌بخش فلسطین و ایجاد سفارت فلسطین در تهران، قطع رابطه با اسرائیل و حکومت تبعیض نژادی آفریقای جنوبی، حمایت از جنبش‌های آزادی‌بخش به‌ویژه جنبش‌های اسلامی در آسیا و آفریقا از جمله مهمترین اقدامات دولت موقت در سیاست خارجی بود.
استعفای دولت موقت
دولت موقت سیاست حفظ مناسبات با آمریکا را ادامه داد و حتی در سفری که به مناسبت جشن استقلال الجزایر به آن کشور رفته بود با یکی از مقامات بلندپایه آمریکا ملاقات و گفتگو کرد. بعد از مذاکرات، جوانان انقلابی به بهانه کارشکنی آمریکا در استرداد شاه به ایران، در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ش به سفارت آمریکا حمله کرده و آن را اشغال کردند. بازرگان و اعضای کابینه در در ۱۴ آبان ۱۳۵۸ش، روز بعد از تصرف سفارت آمریکا، استعفا کردند. در ابتدا امام خمینی با استعفای او موافقت نکرد؛ اما با رسانه‌ای شدن استعفا توسط بازرگان، امام با استعفای او موافقت نمود و از «زحمات طاقت فرسای وی» تقدیر کرد. بدین ترتیب دولت موقت پس از نه ماه فعالیت به کار خود پایان داد. بازرگان استعفای خود را به خاطر حمله به سفارت ندانسته و معتقد بود که از قبل در حال برنامه‌ریزی برای استعفا بوده که فراهم شدن آن همزمان با اشغال سفارت شده است.
مشکلات دولت موقت
به باور برخی محققان، دولت موقت کار خود را در اوضاع نامناسب همراه با مشکلات متعددی آغاز کرد. عدم برگزاری انتخابات و تدوین قانون اساسی و مشخص نبودن محدوه وظایف بسیاری از ارگان‌ها، اقدامات گروه‌های چپ افراطی تا راست‌های رادیکال، فعالیت گروه‌های سیاسی مخالف نظام اسلامی، شکل‌گیری برخی نهادهای انقلابی و مشکلات ناشی از هرج و مرج و آشفتگی‌های پس از انقلاب و درخواست خودمختاری برخی از اقلیت‌های کشور از جمله موانع جدی برای پیشبرد اهداف دولت دانسته شده است؛ چنانکه اختلاف‌نظر در مسائل سیاسی و مدیریتی با رهبر انقلاب و شورای انقلاب اسلامی و همچنین نهادهای موازی قدرت نیز بر سختی کار دولت موقت افزوده بود.
برخی دیگر از محققان مشکلات و چالش‌های دولت موقت را در دو بخش مشکلات و چالش‌های ساختاری و داخلی دسته بندی کرده‌اند. قواعد نظام بین‌الملل و محذورات آن، منطق ژئوپلتیک و الزامات آن، فشارهای بین‌المللی در زمینه حقوق‌بشر و اوضاع نابسامان کشور از چالش‌های ساختاری و تضاد ریشه‌دار سیاست خارجی دولت، تصفیه کادر دیپلماتیک و اختلافات درونی وزارت خارجه و تعداد مراکز تصمیم‌گیری از چالش‌های داخلی دولت موقت دانسته شده است.
عده‌ای با مقایسه دو گفتمان رایج اسلام سیاسی لیبرال با اسلام سیاسی فقاهتی در آن زمان، معتقدند که اختلافات میان این دو گفتمان، سبب منازعه سیاسی در کشور شد و خود را در همه پرسی تعیین نظام، برخورد با بازماندگان رژیم پهلوی، نقش ولایت فقیه در قانون اساسی و تعارض جایگاه نهادهای انقلابی با نهادهای دولتی نشان داد؛ چنانکه تصور اکثریت انقلابی مبنی بر قبضه شدن قدرت در دست اسلام لیبرال و تلقی سازش با آمریکا به گسترش این اختلافات دامن زد. از طرف دیگر پایگاه اجتماعی اسلام فقاهتی بسیار گسترده‌تر از اسلام لیبرال بود و اقدامات تند و انقلابی زمام امور را از دست دولت که کاملا محافظه‌کارانه عمل می‌کرد، خارج کرد.
طرفداران و منتقدان دولت موقت
برخی معتقدند دولت موقت با توجه به شرایط نابسامان کشور، کارنامه قابل قبولی از خود به‌جای گذاشته است. چنانکه اشکال اساسی این برهه از تاریخ انقلاب، مشخص نبودن چیدمان سیاسی کشور بوده و نباید به نوع عملکرد این دولت‌ها که نشئت گرفته از نوع نگاه آنها به حاکمیت و سیاست است، ایراد جدی گرفت. اما عده‌ای دیگر با بررسی عملکرد دولت موقت در زمینه‌های مختلف، به بررسی علل ناکامی آن پرداخته‌اند:
- قبول پیشنهاد نخست وزیری با وجود اختلافات مبنایی با انقلاب و رهبر انقلاب.
- استفاده از نیروهای هم‌حزبی و یا افراد نزدیک به تفکر خود در کابینه و عدم توجه به سخنان رهبر انقلاب.
- تناقض رفتار در سیاست خارجی، عدم انسجام داخلی و مشخص نبودن سیاست کلان و دراز مدت در این عرصه.
- عدم اعتقاد و توجه به فضای انقلابی حاکم بر جامعه و حفظ ساختارهای دوران پهلوی.
- عدم هماهنگی با ارزش‌های اسلامی و مبانی دینی و انقلابی.
- ترکیب ناهمگون و غیر منسجم اعضای کابینه دولت موقت.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ازغندی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۴ش، ص۹.
- ↑ برزین، زندگینامه مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۸؛ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت»، ص۳۹.
- ↑ کردی، آیت الله طالقانی و گروه‌های سیاسی، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵؛ «، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ ، بنیاد علمی فرهنگی بازرگان.
- ↑ «، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ ، تاریخ ایران.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۵۷ش، ج۵، ص۵۴.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۵.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۴۵.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ مولوی وردنجانی و ارجینی، «مبانی فکری نهضت آزادی در حوزه دین و سیاست؛ با تأکید بر اندیشه مهندس بازرگان»، ص۱۷۷.
- ↑ لؤلویی و نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۵-۱۶.
- ↑ لؤلویی و نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۵-۱۶.
- ↑ برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۶۹.
- ↑ برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۷۰.
- ↑ لؤلویی و نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۲-۱۴.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۶.
- ↑ لؤلویی و نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۰-۱۲.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت»، ص۳۹.
- ↑ لؤلویی و نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب تا پیروزی انقلاب»، ص۱۰-۱۲.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت»، ص۳۹.
- ↑ سوری، بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، ص۴۸؛ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۴۴.
- ↑ بسطامی، «اولین همه پرسی انقلاب».
- ↑ مدنی، سید جلال الدین، اولین خشت نظام، نشریه زمانه، شماره ۷۷، ۱۳۸۷ش.
- ↑ برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۴ش، ص۲۷۳-۲۸۱.
- ↑ ، سایت دانشنامه ایران‌زمین.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۳.
- ↑ کرمی و دیگران، «سیاست خارجی دولت موقت؛ تحلیلی از چشم‌انداز اقتصاد سیاسی»، ص۶۲۰.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۲.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۴.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۲.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ، سایت اعتماد آنلاین.
- ↑ آوانسیان، «دیدار الجزایر بهانه تصرف سفارت آمریکا بود»
- ↑ ، پرتال امام خمینی.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت»، ص۳۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۵۷ش، ج۱۰، ص۵۰۰.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ، روزنامه شرق.
- ↑ میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۲.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ فیضی، رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، ص۴۸-۵۰.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۷۰-۷۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۷۰-۷۸.
- ↑ مجیدی و شفیعی، «مناسبات دولت موقت با نهادها و نیروهای سیاسی اجتماعی»، ص۱۵۷-۱۵۸.
- ↑ ، بنیاد علمی فرهنگی بازرگان.
- ↑ کارآموزیان، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ «، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ کارآموزیان، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ کارآموزیان، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ کارآموزیان، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، ص۲۰۰-۲۰۲.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت»، ص۴۰.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت»، ص۴۱.
- ↑ راعی گلوجه، «شاهکار دولت موقت» ص۴۳.
- ↑ برخی از محققان معتقدند عدم وجود تعریفی جامع از شعار نه شرقی نه غربی و فقدان اجماع در معنای آن در بین گروه‌های سیاسی، سبب تفسیرها و برداشت‌های مختلف شد و انتظارات گوناگونی را از دولت ایجاد کرد و به عبارتی دیگر نوع برداشت دولت بازرگان از مفهوم این شعار با سایر نیروهای سیاسی فعال متفاوت بود.(میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عد تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۶۵-۶۷.)
- ↑ هرچند بازرگان روابط دولت با شورای انقلاب را روی هم رفته به صورت محترمانه، مثبت و صادقانه توصیف کرده است. (، تاریخ ایران.)
- ↑ اهمیت موقعیت جغرافیایی خاص ایران در عرصه بین‌الملل، الزماتی را در همه زمینه‌ها از جمله سیاست خارجی، به کشور تحمیل می‌کند و عملا سیاست بی‌طرفی را برای آن بی‌معنا می‌سازد؛ بنابراین نادیده گرفتن الزامات آن سبب فشارهای بین‌المللی خواهد شد.(میرفخرایی، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، ص۷۳.)
منابع
- ازغندی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، قومس، ۱۳۸۴ش.
- امام خمینی، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۵۷ش.
- آوانسیان، آرمن، «دیدار الجزایر بهانه تصرف سفارت آمریکا بود»، نشریه شهروند، شماره ۶۷، ۱۳۸۷ش.
- «، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله العظمی خامنه‌ای. تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۵/۳/۱۱، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۷.
- برزین، زندگینامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، چاپ سوم، ۱۳۷۴ش.
- بسطامی، رضا، «اولین همه پرسی انقلاب»، نشریه زمانه، شماره ۴۳، ۱۳۸۵ش.
- ، پرتال امام خمینی، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۹/۰۸/۱۴، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- ، سایت دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- «، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۷/۱۱/۱۵؛ تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- راعی گلوجه، سجاد، «شاهکار دولت موقت!»، در نشریه زمانه، شماره ۲۶، ۱۳۸۳ش.
- ، سایت اعتماد آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۷/۸/۱۷، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۴/۲.
- ، روزنامه شرق، شماره ۲۷۲۴، سه شنبه ۱۸ آبان ۱۳۹۵ش. تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- سوری، ایرج، محسن بهشتی سرشت، «روند ساخت نهادهای انقلابی در دولت موقت و شورای انقلاب و تأکید امام خمینی بر الگوهای اسلامی»، مطالعات بیداری اسلامی، شماره ۱۱، بهار و تابستان ۱۳۹۶.
- ، سایت تاریخ ایران، تاریخ درج مطلب:۱۳۸۹/۱۰/۲۹، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۳۰.
- ، بنیاد علمی فرهنگی بازرگان، تاریخ درج مطلب: ۱۴/۵/۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- فیضی، فاضل، مریم رحمانی، «دلایل سقوط دولت موقت مهندس بازرگان بر اساس نظریه کرین برینتون»، شماره ۱۰، بهار ۱۳۹۱ش.
- کارآموزیان، محمد مهدی، «نقد و بررسی: دولت موقت (دولت مهندس مهدی بازرگان)»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره ۲۴، پاییز ۱۳۹۴.
- کردی، علی، آیت الله طالقانی و گروه‌های سیاسی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۵.
- کرمی، مصطفی و دیگران، «سیاست خارجی دولت موقت؛ تحلیلی از چشم‌انداز اقتصاد سیاسی»، مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- لؤلویی، کیوان، و ایوب نظری، «دولت موقت از شورای انقلاب (۲۲ دی ۱۳۵۷)تا پیروزی انقلاب (۲۲بهمن ۱۳۵۷)»، فصلنامه تخصصی تاریخ، شماره ۲۸، بهار ۱۳۹۲ش.
- مجیدی، حسن، و امید شفیعی، «مناسبات دولت موقت با نهادها و نیروهای سیاسی اجتماعی»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره ۶، بهار و تابستان ۱۳۹۲.
- مدنی، سید جلال‌الدین، «اولین خشت نظام»، نشریه زمانه، شماره ۷۷، ۱۳۸۷ش.
- ، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۹/۷/۱۲، تاریخ بازدید: ۱۴۰۰/۳/۲۴.
- مولوی وردنجانی، عیسی، و حسین ارجینی، «مبانی فکری نهضت آزادی در حوزه دین و سیاست؛ با تأکید بر اندیشه مهندس بازرگان»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره ۲۷، تابستان ۱۳۹۷.
- میرفخرایی، سید حسن، «سیاست خارجی دولت موقت: از عدم تعهد تا اصل نه شرقی، نه غربی»، پژوهش‌های راهبردی سیاست، شماره ۸، بهار ۱۳۹۳ش.